پرسگرێکی ێنتەرنەت لە مەخمور

ژبه‌ری كو ئەز ده‌ست ب مژارا خوه‌ بكم دخوازم ده‌ستپێكێ لسه‌ر مێژوی ته‌كنۆلۆژیای وارگه‌ها مه‌خمور چاوان به‌لاڤبو…

وارگه‌ها په‌نابه‌رانی مه‌خمور, پارچه‌یه‌ك ژ باكورێ كوردستان ئێ  ژبه‌ر ره‌ژیما داگركه‌ریا توركیه‌ كۆچی په‌نابه‌رتیێ هات كرن د گه‌له‌ك وارگه‌هێن وه‌ك شه‌رانیش, گه‌لیێ قیامه‌ت, نینۆوا و هه‌ری داوی ل قه‌مپا مه‌خمور تێناسین ب جه بویه‌.

جه‌ماوه‌ری وارگه‌ها مه‌خمور د سالا 1994-5 ده‌ ژ باكورێ كوردستان ژبه‌ر ره‌ژیما داگركه‌ریا توركیێ كۆچی باشورێ كوردستانێ هات كرن. ژ خوه‌ د وان ده‌مان ده‌ ل ته‌ڤایی كوردستان و توركیه‌ جۆمپوته‌ر زۆر كه‌م و ئێنته‌رنه‌ت ژی ته‌نێ ل ده‌زگای ده‌وله‌تێ هه‌بو. ته‌نێ ته‌له‌فۆنێن مالان هه‌بو.

جه‌ماوه‌ری وارگه‌ها مه‌خمور د سالا 1998 ژبه‌ر هنه‌ك سه‌ده‌مێن سیاسی ژ وارگه‌هێن دن هاتن مه‌خمور و ڤر ژ 1998 هه‌یا نها ل ته‌ڤایی جیهان وه‌كی وارگه‌ها مه‌خمور تێ ناسین. د سالا 2002 ده‌ ئەله‌كتریك ژبۆ ل وارگه‌هێ هات كێشان هه‌ر مال بون خوه‌دی ئەله‌كتریك. پشتی ڤێ د سالا 2003 ده‌ ل ناڤه‌ندا وارگه‌هێ ل دوكانه‌ك یا تایبه‌ت ته‌له‌فۆنێن مالا هات بجه كرن و گه‌لێ وارگه‌هێ ژبۆ كو ده‌نگێ خوه‌ بگهینه‌ خزم و مرۆڤێن وان یێن ل وه‌لاتێ خه‌ریبیێ دهاتن ل وێده‌رێ ئەڤ ته‌له‌فۆنانه‌ بكار دانین. هه‌روها پشتی ڤێ رێخستنا مامۆستایێن وارگه‌هێ ژبۆ قوتابیان چه‌نده‌ك جۆمپوته‌ر ئانین ل دبستانان ب شێوه‌یه‌ك فه‌رمی په‌روه‌رده‌یا جۆمپوته‌ر نیشانی خوه‌نده‌ڤانان ددان. د سالا 2005 ده‌ دیسان چه‌ند ژبۆكو په‌روه‌رده‌یا ئێنته‌رنه‌تێ خه‌باته‌ك یا ئانینا ئێنته‌رنه‌تێ ب ئاوایه‌ك فه‌رمی ژبۆ لێكۆلین و زانیاریێن د ناڤا جیهانێده‌ بگرن ل نێزیكی قوتابخانێ ژبۆ قوتابیان ئانین و د كافه‌یه‌ك ده‌ بجه كرن.

ه‌ڤ شێوازا سیسته‌ما ئێنته‌رنه‌تێ ب شێوازێ ساهنه‌یه‌ك بو. پشتره‌ د ده‌مه‌ك كورت ده‌ ل چه‌ند جهێن دن ب ئاوایه‌ك تجاره‌ت كافه‌یێن ئێنته‌رنه‌تێ هاتن بجه كرن. هه‌یا سالا 2008 ده‌ شێوازێ خه‌تا ئێنته‌رنه‌تێ بو ( ویره‌له‌سس نه‌توۆرك) و ب شیركه‌تا خه‌تا “ێنته‌رنه‌تا تارین” ڤه‌ هات گرێدان. ئە‌ڤ پێنگاڤ گه‌له‌ك گرینگبو و ب سایا ڤێ سیسته‌مێ هه‌یا نێزیكی 700-800 مال بونه‌ خوه‌دی ئێنته‌رنه‌ت و ئێدی هه‌ركه‌س دكاره‌ د مالا خوه‌ده‌ ئێنته‌رنه‌ت بكار بینه‌. لێ به‌لێ چه‌نده‌ك كه‌س ب دزی خه‌ت دبن د مالا خوه‌ده‌ تابی ئەڤ دبه‌ سه‌ده‌ما زایفبونا خه‌تا ئێنته‌رنه‌تێ. لێ به‌لێ خه‌تا رێبه‌ر هه‌یا نها نه‌هاتیه‌ مه‌خمور. ژبه‌ر كو ئەم وه‌كی قوتابیێن زانكۆیا ل هه‌ولێر مه‌ خه‌تا ئێنته‌رنه‌تا رێبه‌ر ژبۆ خوه‌ ئانیه‌. لێ به‌لێ ئەم نكارین ل وارگه‌هێ سود ژ خه‌تا ئێنته‌رنه‌تا رێبه‌ر بگرین. ئە‌ڤ وه‌كی كێماسیه‌ك یاش شیركه‌تا رێبه‌ر دبینن, هه‌روها پێویسته‌ ده‌مه‌كژیا دن زوتر ئەڤ كێشه‌ بێ چاره‌سه‌ركرن.

ژڤانه‌ یێ هه‌ری باندۆر دبن قوتابی و زارۆكن. ژبه‌ركو قوتابی و زارۆك وه‌ختێن خوه‌ یێن ڤالا لسه‌ر ئێنته‌رنه‌تێ ب شێوه‌یه‌ك بێ قۆنترۆل ده‌رباز دكن. و هه‌روها ب كارانینا وه‌بسیته‌یێن دژ ئەهلاقێ جڤاكا مه‌ و یا هه‌ری زێده‌ بكارانینا وه‌بسیته‌یا “فاجه‌بۆۆك” و “یۆو تۆبه‌” ئەڤ وه‌بسیته‌یانه‌ پرانیا زارۆك و خوه‌نده‌ڤان بكاردینن و د رۆژه‌ڤا وانده‌ هه‌رتم ئەڤ وه‌بسیته‌یانه‌ ده‌ربازدبن ئێدی هاتیه‌ ره‌وشه‌ك وسانكو ببه‌ سه‌ده‌م كو خوه‌نده‌ڤان د ده‌رسێن خوه‌  ده‌ بكه‌ڤن. ژ به‌ركو ژبه‌ری چه‌ند سالا خوه‌نده‌ڤان ب ئاوایه‌ك گشتی د ده‌رسێن خوه‌ یێ قوتابخانێ ده‌ زۆر پێشكه‌تیبون, بالام له‌ ئەم كاتی دوماهیك ده‌ قوتابی دده‌رسێن خوه‌ده‌ زۆر كێمن یانی له‌وازن, له‌ورا مامۆستا و مالبات گازندان ژ زارۆكێن خوه‌ دكن. هنه‌ك ب كارانینا ئێنته‌رنه‌تێ ب ئاوایه‌ك بێ قۆنترۆل ڤه‌ گرێ ددن هنه‌ك ژی ب مۆبایل و تڤ ڤه‌ گرێددن.

من ئەڤ هه‌مویان ژ خوه‌ره‌ وه‌كه‌ كێشه‌یه‌ك دیت و من هه‌ولداكو ئەز لسه‌ر ڤێ راوه‌ستم و لێكۆلینه‌ك چێبكم. كێشه‌یه‌ك دن یا هه‌ری مه‌زن ئەز باس بكم, ب ئاوایه‌كی بێ قۆنترۆل بكارانینا ئێنته‌رنه‌تێ یه‌. ئە‌ڤ كێشه‌ لگۆری من كێشه‌یه‌كی گه‌له‌ك گرینگه‌ و من خوه‌ست ئەز ب كوراهی لسه‌ر ڤێ كێشه‌یێ راوه‌ستم. من ب هنه‌ك مامۆستا, قوتابی و گه‌له‌ك كه‌سێنكو د رێڤه‌به‌ریا مه‌خمورده‌ جهدگرن ده‌ گفتگۆ كر گه‌له‌ك زانیاری و لگه‌ل ڤێ چاره‌سه‌ری كۆم كر.

ژبه‌ریكو ئەز ده‌سپێ بكم, ژبۆ ئەو كێشه‌یێن ته‌كنۆلۆژی كو رۆژانه‌ لسه‌ر خه‌تا ئێنته‌رنه‌تێ روددن من خوه‌ست ئەز ب خودانێ ئێنته‌رنه‌تێ ره‌ ب ئاوایه‌ك گفتگۆ لێكۆلین بكم.

-       گه‌لۆ وه‌ كه‌نگێ ب ئاوایه‌ك فه‌رمی ده‌ست ب ئێنته‌رنه‌ت ژبۆ گه‌ل ڤه‌كر؟ كێشه‌ و كێمانیێن كو هون پێره‌ روبرو دمینن چیه‌؟ یانژی ئەو پرسگرێكێن ته‌كنۆلۆژی یێن خه‌تا ئێنته‌رنه‌تێ هون پێره‌ روبرو دبن چنه‌؟

- به‌لێ مه‌ ئێنته‌رنه‌تا خوه‌ ب ئاوایه‌ك فه‌رمی وه‌كی هه‌موه‌لاتیه‌ك یێ ڤی وارگه‌هی مه‌ د سالا 2006 ده‌ ژبۆن گه‌لێ وارگه‌هێ ڤه‌كر. دڤی ده‌مێده‌ سیسته‌ما خه‌تا ئێنته‌رنه‌تا مه‌ "تارین" و ب شێوازێ "ساهنه‌" بو, ژبه‌روێ چه‌ندێ ته‌نێ مه‌ دكاری ئەم سود ژ ئێنته‌رنه‌تێ بگرین و هه‌روها    مالێن وارگه‌هێ نه‌دكارن له‌ ئێنته‌رنه‌تێ سود بگرن. تایبه‌ت دڤێ ده‌مێ دوماهیێده‌ له‌ سالا 2008 ده‌ مه‌ شێوازا ئێنته‌رنه‌تا خوه‌ گوهه‌رت و وه‌كه‌ (ویره‌له‌سس نه‌توۆرك) ب شیركه‌تا تارینره‌ هه‌ڤپه‌یمان چێكر. لێ ئانها هه‌ر ماله‌ك یا وارگه‌هێ دكاره‌ ب ئاوایه‌ك هێسانی سود ژ ئێنته‌رنه‌تا مه‌ بگره‌ و ب ئالیكاریا ساهنه‌یێن بچوك دكارن ژ خه‌تا ئێنته‌رنه‌تا مه‌ سود وه‌رگرن. له‌ورا ئەڤ پێنگاڤه‌ك گه‌له‌ك گرینگ بو د وارگه‌هێده‌. ئانها هه‌ری كێم 700 هه‌یا 800 مال بونه‌ خوه‌دی ئێنته‌رنه‌ت. ژبه‌ركو گه‌له‌ك مال بێ ئاگاهیا مه‌ خه‌تا ئێنته‌رنه‌تێ ژبۆ خوه‌ دكشینن. ژبه‌رڤێ سه‌ده‌مێ خه‌تا مه‌ به‌رب زایف بونێ ڤه‌ دچه‌.

- گه‌لۆ دناڤا گه‌لده‌ هه‌ریزێده‌ كیژان كه‌س ب ئێنته‌رنه‌تێ ڤه‌ خه‌ریك دبن و پرانیا كه‌سێنكو ب وه‌بسیته‌یانره‌ خه‌ریكدبن ب كیژان وه‌بسیته‌یانره‌ خه‌ریك دبن؟

به‌لێ دناڤا وارگه‌هێ ده‌ یێن هه‌ری زێده‌ ب ئێنته‌رنه‌تێ ڤه‌ خه‌ریك خوه‌نده‌ڤانێن جوانن و هنه‌ك كه‌سێن ته‌مه‌ن گه‌وره‌. ژڤان ته‌مه‌ن گه‌وره‌یانه‌ژی گه‌له‌ك ژ وانژی ژبه‌ركو ب كارانینا جۆمپوته‌رێ فام ناكن ب ئالیكاریا هنه‌ك كه‌سێن كو ژ جۆمپوته‌رێ فام دكن ب ئێنته‌رنه‌تێ ڤه‌ خه‌ریك دبن و ئە‌-مایل پرانیا خوه‌ بكار دینن, ژبۆكو ب مرۆڤێن خوه‌ یێن وه‌لاتێ خه‌ریبیێره‌ دكه‌ڤن ناڤ دیالۆگێ. پرانیا جوانان و خوه‌نده‌ڤان ژی ب كارانینا فاجه‌بۆۆك ئێ و هنه‌ك ژی وه‌بسیته‌یێن دژ ئاهلاقێ جڤاكێ یێن وه‌كی ترس, لاشفرۆش و هه‌روه‌كی دن.

تابی ئەم ژی وه‌كه‌ هه‌موه‌لاتیه‌ك یێ ڤێ وارگه‌هێ ئەم تشتێن وسان ناخوازن كو باندۆریێن نه‌رێنی لسه‌ر جه‌ماوه‌رێ مه‌ یێ وارگه‌هێ بكه‌.

- گه‌لۆ ژبۆكو ئەڤ ره‌وشێن نه‌باش یێن لسه‌ر جوان و قوتابیێن مه‌ باندۆرا نه‌رێنی دكن, ئەمێ چاه‌ره‌سه‌ریه‌ك  چاوان پێشبێخین كو ئەڤ هه‌موو باندۆرێن نه‌رێنی لسه‌ر قوتابی و جوانێن مه‌ دكن رابكن؟

- به‌لێ ئەڤ پرسا ته‌ گه‌له‌ك گرینگه‌ ژ خوه‌ هه‌ری زێده‌ ئەم هه‌مو لسه‌ر ڤێ پرسێ دسه‌كنین, ژ خوه‌ ئەڤ پرس هه‌ری زێده‌ دناڤا گه‌لده‌ تێ پرسین. ئە‌م وه‌كه‌ هه‌موه‌لاتیه‌ك یێ ڤێ وارگه‌هێ دخوازن د سه‌ره‌تا ده‌ مالبات ل سه‌ر قوتابی و زارۆكێن خوه‌ ب بالداربن كا چدكن و لسه‌ر ئێنته‌رنه‌ت وابسیته‌یێن چاوان دڤه‌كن. هه‌روها دڤێ ئەم كۆمیسیۆنه‌ك چێبكن كو ئەم ڤان وه‌بسیته‌یێن خراب ئەم وان ب سینۆر بكن و ئەم ئەنگه‌ل بكین كو ئێدی د وارگه‌هێ ده‌ ئەڤ وه‌بسیته‌ نه‌یێن بكارانین. ژبه‌ركو ئەڤ هه‌مو یانه‌ ژبۆ وارگه‌ها مه‌ باندۆریێن گه‌له‌ك نه‌باش و نه‌رێنینه‌ دڤێ ئەم وانا ژبه‌ری كاته‌ك زوتر ئەم ڤانا بێباندۆر بكن یانی كلیت بكین كو ئێدی قوتابی, زارۆك و جوان ڤان وه‌بسیته‌یان نه‌ڤه‌كن.

هه‌روها دڤێ مامۆستایێن قوتابخانێ ب سه‌مینه‌ران ڤان هه‌مو كێشه‌یانه‌ ژبۆ  جه‌ماوه‌ر قوتابی و هه‌مو زارۆكان بدن نیشاندان.

پێویسته‌ مامۆستا د په‌روه‌رده‌یا قوتابخانێده‌  ڤانا هه‌مویان خرابی و باشیا ئێنته‌رنه‌تێ ب وان هه‌مویان بدن تێگهاندن. گه‌ر ئەڤ پێشنه‌كه‌ڤن وێ هه‌ركو بچه‌ رێژه‌یا وان هه‌ركو بچه‌ زێده‌تر ببه‌. گه‌ر ئەم ژبیر نه‌كن كو جه‌ماوه‌ری مه‌ ب ئاهلاك  و ته‌ربیه‌یا خوه‌ دناڤا جیهانێ ده‌ تێ ناسكرن. ژبۆ كو ئەم ڤێ ب  پارێزین دڤێ ئەم هه‌مو هه‌موه‌لاتیێن مه‌ بكه‌ڤن دناڤا لێكۆلینه‌كێ ده‌ و ڤانا باش هاكم بكن. ئە‌ز دكارم ب كورتاسی ڤێ ژ ته‌ره‌ بێژم. سپاس...

ژبۆكو ئەم لسه‌ر كێشه‌یێن ئینته‌رنه‌تێ كو باندۆری لسه‌ر ژیانا جڤاكا وارگه‌هێ باندۆر دكه‌ و ب تایبه‌ت لسه‌ر قوتابیان,  مه‌ ب مامۆستایێ جڤاكناسیره‌ گفتگۆیه‌ك كر ئەم لسه‌ر ڤێ مژارێ راوه‌ستیان.

-گه‌لۆ ژیانا جڤاكی ژ ژیانا خه‌یالی چاوان باندۆر دبه‌؟         به‌لێ; به‌لاڤ بونا كار ئانینا ئینته‌رنه‌تێ ب خوه‌ره‌ هنه‌ك پرسگرێك ئانین .مناك,ژ به‌ر كو هه‌ڤالت ل سه‌ر.ئێنته‌رنه‌تێ تێ به‌رده‌وام كرن تو كه‌س ئێدی  ل گه‌ل هه‌ڤ وه‌كه‌ به‌رێ وه‌خت ده‌رباز ناكن ته‌ڤلی خوه‌ پێشاندانان ئاكتیڤیته‌یان نابن .ب ئاوایه‌كی دن گه‌له‌ك كه‌س جهێن كو دچنێ ژی ژ جۆمپوته‌ران دور نا كه‌ڤن. پترینه‌ خوه‌ زارۆك ل سه‌ر.ئێنته‌رنه‌تێ زێده‌ ب هه‌ز دبن د دبستانێ ده‌ ل ناڤا جڤاكێ مالباتێ ده‌ هێژ زێده‌تر ژیانێك نه‌ جڤاكیی ددن به‌رده‌وام كرن ڤیده‌ۆیێن هه‌ر كه‌س پارڤه‌ كری هنه‌ك مرۆڤان پارڤه‌كرنێن د ئالیێ نه‌ باش كارانین دب سه‌ده‌م د ژیانا تایبه‌ت ده‌ رێزداریا كو بێ داین زیان دگره‌.

- لگۆری وه‌ ئێنته‌رنه‌ت باندۆریێن چاوان لسه‌ر تێكلیێن جڤاكی (كۆمه‌لایه‌تی) دكن؟

-د ڤان سالێن داویده‌ زێده‌ كار ئانینا ئێنته‌رنه‌تێ بویه‌ پارچه‌یه‌كی كو د ژیانێ ده‌ ده‌ست ژێ نایێ به‌ردان. وه‌كه‌ وه‌بسیته‌یێن هه‌ڤالتی له‌یستۆكان, وه‌بسیته‌یێن كو ئەم هه‌مو ب كار د ئینین هه‌نه‌. ل سه‌ر ئێنته‌رنه‌تێ زه‌واج خاپاندن گه‌له‌ك ده‌ردكه‌ڤن ل په‌شبه‌ری مه‌. د ئاسته‌كی وساندایه‌ كو ئێد كه‌سێن كو زه‌وجی د هه‌مان مالێ ده‌ دو بلگسیاران بكار د ئینن. ژن ل سه‌ر جۆمپوته‌ره‌كێ زلام ل سه‌ر بلگسایه‌ره‌كێ د ژیانا خه‌یالیده‌ دگه‌رن.

پشتی ڤێ مه‌ هه‌ولداكو ئەم ب ئەندامێ مه‌جلسا وارگه‌هێ ره‌ گفتوگۆیه‌ك بكن لسه‌ر هه‌بونا ئینته‌رنه‌تێ كو ب ئاوایه‌ك گشتی باندۆرێن ئەرێنی و نه‌رێنی یێنكو ئینته‌رنه‌ت لسه‌ر جڤاكێ باندۆر دكن. ژبه‌ركو ژ بلی وارگه‌هێ هه‌مو ده‌ڤه‌رێن جیهانێ ب پرسگرێكێن ئێنته‌رنه‌تێ ڤه‌ روبرونه‌.

- گه‌لۆ ماهون باندۆرا ئینته‌رنه‌تێ لسه‌ر جڤاك ب گشتی و هه‌روها وارگه‌ه ژی د ناڤده‌ چاوان دبینن و ب ئاوایه‌كی به‌رفره‌ه چاوان دنرخینن؟

- ل سه‌ر ده‌ردۆر جارنان ئەرێنی جارنان نه‌رێنی باندۆرێن ئێنته‌رنه‌تێ هاتین به‌ر چاڤ گرتن د ناڤا شكلێ  ژیانا ده‌ردۆر و چاندێده‌ هنه‌ك گوهه‌رین هاتین ژیان كرن ره‌ل به‌ر گوهه‌رین ڤه‌دكه‌ هاتیه‌ دیتن .جیهان ب ئێنته‌رنه‌تێ به‌ر ب شێوازه‌كی دیار و خوه‌دی زانستێن  مه‌زن ڤه‌ دچه‌ و ب ڤێ ره‌ گهشتنا ئاسته‌كی بلند یه‌ زانستێ ب رێیا ئێنته‌رنه‌تێ هاتیه‌ ده‌ستخستن. رێیێن ب باندۆر یێن راگاهاندنێ و راگه‌هینه‌ په‌شوازی دكه‌. ژ بۆ ئەندامان هلبژارتن  ئازادی و ده‌ردۆرا خوه‌ مه‌زنكرنێ و د راستیێده‌ به‌لاڤكرنا زانستێ و مه‌زنبونا ده‌ردۆر ده‌ باندۆره‌كی ئەرێنی كریه‌ هاتیه‌ هزرین.ب ڤێ ڤه‌ گرێدایی زور و ب ئارمانجا مه‌زاختنه‌ ژ ئالیێ كورومه‌ن ده‌ستهلاتان پێشكێش كرنا ئێنته‌رنه‌تێ (ده‌زه‌ن-فۆرماسیۆن) ده‌ستهلاتیا ئەندامان ب شێوازه‌كی دیار یێ ژیانێ ده‌ستهلاتیێ چاند و هزرینێ ده‌ گرێدایی كانۆلیزه‌ دكه‌ هاتیه‌ دیتن ئێنته‌رنه‌ت د ناڤا كه‌ساندا دوراتی ته‌مه‌ن رێگه‌ز, عول چاند و هه‌روه‌كودن. د جیهانا راست ده‌ تشتێن گرینگ گه‌له‌ك كه‌سایه‌تیێن هه‌یی ژ هۆلێ هاتین راكرن ئێنته‌رنه‌ت ب سایا رۆله‌ خوه‌ یه‌ (انۆنم) مرۆڤان ب هه‌مان شێوازی د هزرن ب جه و ده‌م ڤه‌ نه‌ گرێدایی ره‌ ب هێسانی دكارن وه‌رن گه‌ل هه‌ڤ و ده‌ردۆره‌كی خه‌یالی ئاڤا بك و مرۆڤێن خوه‌دی چاندێكی جودا هه‌یی و چانده‌كی جودا ڤه‌ گرێدایی ب ئاوایه‌ك وه‌خته‌ هه‌ڤدو ناسین دبینین ژ تێكلیێن خه‌یالی ده‌رباز تێكلیێن راست دبن بێن ژیان كرن و مرۆڤان ئێدی دكارن هه‌مو جوره‌ن هزرینێ خوه‌ ب ئاوایه‌كی ئازاد بینن زمان ده‌ردكه‌ڤه‌ هۆلێ. ژیانا جڤاكی ده‌سپێكێ به‌ر چاڤ گرتن و د گوهه‌رینن.

وه‌كیدن كرن و فرۆتن تجاره‌ت هه‌تا به‌ر كو بچ ئیش ل مالدا خه‌بتین كارانینێن وه‌كه‌ (ه‌-ده‌وله‌ت) ژیانا مرۆڤا یا جڤاكی و تێكلیێن وان راسته‌ راست باندۆر دكن. كارانینا ئێنته‌رنه‌تێ ژیانا ئەكۆنۆمیك و تێكلیێن چێكرنێ ئەنجاما ڤێ ژیانا جڤاكی تێ گوهه‌رتن ل به‌ر چاڤێ د چاخێ زانستێده‌ نه‌بت ئێنته‌رنه‌تێ د ڤه‌ جهی ده‌ رێ ڤه‌كرن و نهاتیێن له‌یستۆكان تا ب كار كرنه‌ مافێ مرۆڤان یه‌ سه‌ره‌كه‌ شێوازه‌ خه‌بتنێ واته‌یا وه‌ختێ ڤاله‌ (نۆستاژییا) نامه‌ “ه‌-مایل” ئاگه‌هی گرتنێ خه‌بتنا زانستی هه‌یا  خوه‌ندنا رۆژنامه‌ د هه‌مو ئالیێ ژیانێ ده‌ گوهه‌رینێن چاندی ته‌نێ ژیان كرن (ه‌-ده‌وله‌ت) ته‌كنۆلۆژیا وه‌ یا پێش د كه‌ڤت ده‌وله‌ت خزمه‌تا دا گرینگ یا كو بێ داین ژ بۆ كۆمان یان ژ بۆنا گه‌ل یا ل همبه‌ری ده‌وله‌تێ ب ئاوایه‌كی هێژ زێده‌تر مه‌جبورتیا د ده‌ردۆرا ئەكۆنۆمیێده‌ رێڤه‌ برنه‌ د دۆمنتن. ژ به‌ر ڤێ خزمه‌تێن خوه‌ستی هێژ زێده‌تر زو و رێیا كورت ده‌ست ب گرتنێ دك.

نمونه‌: ژ بۆ پاساپۆرتێ بگری ل سه‌ر ئێنته‌رنه‌تێ دكار ب خوازی د رۆژه‌كێ ده‌ بگری. پاساپۆرت گرتن ژی ب ئاركاریا بانقایا ئێنته‌رنه‌تێ ژ گه‌له‌ك وه‌خت گرتنا بكارهێنه‌ره‌ا بانقایان یێن ده‌وركرنا په‌ره‌ رازاندنا ده‌ین ئان گۆ داینا ده‌ین “فاتۆرا” و هه‌روه‌كودن ب سانیان د وه‌خته‌كی كن ده‌ تێ كرن. ب هرس هزرێن خوه‌ ئانینا زمان نرخواندن ئان ژی ب ده‌نگ داینه‌ ئاریكاری كرن د ڤان مژاراندا ئێنته‌رنه‌ت تێ كارانین و ئەندام ب ئاوایه‌كی ئاكتیف ته‌ڤلیبونا رێڤه‌به‌ریێ پێكانیه‌ د ئەنجام ده‌ “ه‌-هه‌موه‌لاتی ئە‌-ده‌مۆكراسی ئە‌-ره‌-فه‌راندوم” ده‌ركه‌تنه‌ ئەندامێن ده‌وله‌ته‌كی باش هاتی رێخستن كرن د كارێن خوه‌دا هێسانی كرن دبه‌ ده‌مۆكراتیك و ئیده‌ال ژ بۆ ده‌ردۆر و ئەندامان قازانجه‌كی گرینگ دبه‌ ره‌ڤه‌برنا ماف و هوقوقێ خوه‌دی ئەركێن ده‌وله‌ته‌ و نه‌زیكاتیێن هه‌ڤالتیێ د وه‌لاته‌كی ده‌ ده‌مۆكراسی هه‌یه‌ یا نینه‌ نیشانا هه‌ر گرینگه‌. د ئاڤاكرنا نه‌ته‌و-ده‌وله‌ت ده‌  و ئالیێ سازیێن ده‌وله‌تێ و تێكلیێن د ناڤبه‌را گه‌لده‌ كرنا گه‌له‌ری ب ریا مه‌یدانێ هاتیه‌ كرن. به‌س ئێنته‌رنه‌ت پارادگمایا ته‌كلیا ده‌وله‌ت گه‌ل د گوهه‌ره‌ ئێدی ب سایا ئێنته‌رنه‌تێ سازیێن ده‌وله‌تێ سته‌یێن خوه‌دا ب گه‌لێن خوه‌ ره‌ هێژ به‌ر فره‌هتر ب سینۆر و گه‌له‌ری ب رێیا مه‌دیایێ تێكلیا كو ئاڤاكری هێژ د سینۆره‌كی ب باندۆردا تێكلیێ ددانین.

د رۆژا مه‌ ده‌ ب له‌زه‌كی مه‌زن هێژمارا كارانینا ئێنته‌رنه‌تێ و وه‌بسیته‌یێن وه‌ب زێده‌ دبن. ده‌رفه‌تێن كو ئێنته‌رنه‌ت پێش دخ یه‌ك ژ بازİرگانییا ئە‌له‌كترۆنیكه‌ ب ڤێ ڤه‌ گرێدایی ب له‌ز زێده‌ بون نیشان دد. ب سایا ئێنته‌رنه‌تێ سینۆرێن ئەردنیگاری ژ هۆلێ رادبن. جهێن كو كرین و فرۆتنێ سوكێن وان شێوازه‌كی جودا گرتیه‌ و فرۆشگه‌ه د ته‌ڤاه جیهانێ ده‌ ئەندامێن كرینێ قه‌بول دكن و رێڤه‌برنا تجاره‌تێ ل سه‌ر سیسته‌ما كو بنگه‌ه ئێنته‌رنه‌تێ تێ كرن به‌ردێلێن ئافراندنێ ل به‌ر چاڤ تێن گرتن به‌ردێلێ ئێنته‌رنه‌تێ ژ به‌ر كو پر كه‌مه‌ ژ بۆ بگهن ئەندامێن كرینێ كارانینا وێ گه‌له‌ك خوه‌زایی هاتیه‌ دیتن. ژ هاجمێ تجاره‌تا ئەله‌كترۆنیك یا بلند ده‌ركه‌تی هۆلێ و وێ د وه‌لاتان دا ئەكۆنۆمیك جڤاكی سۆسیال و دقه‌تندنه‌ چێكرنانده‌ خوه‌دی هنه‌ك باندوران بویه‌.

ب ریا په‌رگالێن ئەله‌كترۆنیك یێن وه‌كه‌ جۆمپوته‌ر تڤ په‌شوازی كرنا ده‌رفه‌تێن ب شێوازه‌ن فێربونێ هاتین ناسكرن. شێوازێ وێ ب كه‌تنا ده‌ورێ ئان گۆ دكه‌تنا ئێنته‌رنه‌تێ گرینگیا خوه‌ هێژ زێده‌تر كریه‌. د ڤێ ده‌مێ ده‌ دبه‌ ب خوه‌ ب خوه‌ فێربون یانژی ژ ده‌ر ڤه‌  په‌كانینا وێ ب به‌لاڤبونا وێ ژ به‌ر ڤێ وه‌كه‌ ده‌رفه‌تێك گرینگ ده‌رد كه‌ڤ ل پێش به‌ر مه‌ د وه‌لاتێ مه‌ ده‌ په‌كانینێن وها ب له‌ز به‌لاڤبونا وێ فێربون و فێركڕنێ ده‌ گهشتنا زانستێ ب ئاوایه‌كی پر هێسانی پێكدهات ئێنته‌رنه‌ت د جیهانێ دا ئانینا جوداهیێن د كۆك ده‌ بنگه‌هێ ده‌ د وه‌خته‌كی پر كن ده‌ د ئالیێ فێربونه‌دا ژی ل جیهانێده‌ گوهه‌رینێن ژ بنی ژ كۆكێ كو به‌ن ژیانكرن ئاگه‌هیێن وێ ددن.

هه‌روها د ناڤبه‌را سیسته‌ما ئێنته‌رنه‌تێ و سیسته‌ما ده‌مۆكراتیكی ده‌ ب ئاوایه‌ك پاره‌له‌ل دكاره‌ بینه‌ زمان پێویسته‌ هه‌ر وه‌كه‌ ده‌مۆكراسی د ژیانێدا ب شێوازه‌كی ئازاد و كۆم به‌ ژیانكرن دب په‌رگاله‌كی هه‌مان ده‌مێ ده‌ بنگه‌هێ مافێ مرۆڤان ئاڤاكرنا كۆماتیێ و هه‌موه‌لاتیێ. د هه‌ر واته‌یێدا د ئالیێ په‌كانینا ته‌ڤلیبونێ وه‌كه‌ خوه‌ ب خوه‌ ساخكرنێ خوه‌دی ره‌ژیمه‌كی راسته‌ راستیانه‌ ب هه‌مان ره‌وشه‌ ئێنته‌رنه‌ت ژی د ژیانێدا ژ بۆ ته‌ڤاهی مرۆڤان ئازاد و ب شێوازه‌كی كۆم ده‌ ژ بۆ خوه‌ ئیفاده‌كرنێ په‌رگاله‌كی ته‌كنۆلۆژیه‌كی خوه‌ و پێشكه‌تنا ده‌ردۆر خوه‌دی راستیا ساخكرنێ یه‌ یه‌ك ژ سیسته‌ما  دانستاندنێ یه‌ هاتیه‌ دیتن. زانستێن  كوماتی ل سه‌ر ئێنته‌رنه‌تێ ب راگه‌هاندنا وێ ئەكۆنۆمی ده‌ردۆر پۆلیكیك و جڤاكی د ده‌مه‌ك كورت ده‌ ته‌ڤگه‌رێن ب شێوازه‌كی گلۆبال ئەنجامان راست هاتینه‌ ئاڤادك. دادگه‌ها مافێ مرۆڤان یا كۆمینتی یا ئە‌وروپا شه‌رتێ ده‌ردۆره‌كی ده‌مۆكراتیك هاتی دیار كرن ڤۆگت جاسته‌لل و هۆندیسده‌ ده‌ما پێویست دك  كورت كرنا بریاران ئاجز كرن شاشكرن پێویست دك هزره‌ن وها دڤه‌ باش به‌ن په‌شواز كرن.كاره‌ ده‌مۆكراتیككرنا ئێنته‌رنه‌تێ ب ڤه‌گۆتنا هاوالناسی ڤه‌گۆتنا هه‌رێما كۆمالتی یا بورژوا د سه‌دسالا 17 ده‌ خستنه‌ بنگه‌هێ. د هه‌رێمه‌ك یا راگاهاندنێ ده‌ هه‌بونا ناسنامه‌یێن جودا و گۆتنێن خوه‌ ئانینا وێ هه‌ره‌مێ ڤه‌ ره‌وشه‌ن ڤه‌گۆتن دكه‌. لێ به‌لێ ژ بۆ ئێنته‌رنه‌ت ببه‌ جۆره‌ك یێ هه‌رێمێ راگاهاندنێ سێ خال هه‌نه‌.

هاتنا ناسنامه‌یێ جودا یا ڤێ هه‌رێمێ پێویسته‌ سه‌ربه‌ست به‌.                                                                                      پێویسته‌ د ناڤبه‌را ناسنامه‌یێن جودا ده‌ راگه‌هینه‌ك هه‌به‌ و پێویسته‌ خوه‌سته‌كه‌ن د ناڤبه‌را جڤاكێن جوداده‌ به‌ نقاشكرن. ناسنامه‌یێن جودا پێویسته‌ بكار خوه‌سته‌كێن وان یێن سیاسی یێن كو ناسنامه‌یێن وان ڤه‌گۆتن دكن سه‌كن و گرتنێن خوه‌ بێن ڤێ هه‌رێمێ.

هه‌روه‌ها جڤاكا سڤیل بنگه‌هێ سه‌ره‌كه‌ یێ ده‌مۆكراسیێ و كۆمینتیێ ئەندامێن جڤاكا سڤیلن. بویونا رێڤه‌برن و خوه‌ فاده‌كرن ئان گۆ ئانینا زمان ئالیێ وێ یێ نو گه‌له‌ك و په‌رگالا ئەكۆنومیه‌ یه‌ كو ئێنته‌رنه‌تێ ب كار دینن. ل سه‌ر ئێنته‌رنه‌تێ رێڤه‌برن و راگه‌هاندنا سڤیل هه‌م كه‌سی هه‌م كۆمان ده‌ دیاره‌ ئێنته‌رنه‌ت ده‌سپێكێ رێگه‌زه‌كی جڤاكی ده‌ د دیاركرن و بویه‌ سه‌ده‌م ده‌ركه‌تنا هۆلێ یا كۆمێن خه‌یالی  ب هه‌ڤ ڤه‌ هاتنا گرێدان یا جۆمپوته‌ران را ده‌سپێدكرن و د گه‌له‌ك ئالیێن جودا ده‌  به‌رده‌وام كرنه‌ ئەڤ تێكلیانه‌.

دیساژی ترس و قمار, ل گۆر هنه‌كان گه‌له‌ك زانستێن  كێرهاتی یێن تێن دیتن پرتوكخانێنه‌ ل گۆر هنه‌كان ژی په‌رگالا هه‌ری باش یا راگه‌هاندنێ یه‌ ل گۆر هنه‌كان ژ ئێنته‌رنه‌ت په‌رگاله‌كی كو ب كه‌یفخوه‌شی وه‌خت وه‌ره‌ ده‌ربازكرنێ ترس جوداه نه‌ هه‌سكرن د ڤان ئالیانده‌ جورێن ترسان ژی ب خوه‌را د ئافرینه‌. ژ به‌ر ڤێ جوان ئێنته‌رنه‌تێ ده‌ د عوده‌یێن گۆفتوگویێن دا د روپه‌لێن ئێنته‌رنه‌تێ ده‌ روپه‌لێن كورته‌ ژیان و روپه‌لێن ئاخافتنانده‌ د گه‌له‌ك جهانده‌ ب ڤێ ره‌وشێ ره‌ رو ب رو دمینن. زانیار ددن دیاركرن كو په‌رگالێن سه‌ره‌كه‌ یێ كو ترس و هه‌روه‌كودن ژ بۆ به‌لاڤببه‌ یا سه‌ره‌كه‌ ئێنته‌رنه‌تێ.

قمار و له‌یستۆكێن باهیسه‌ ب خستنا ئێنته‌رنه‌تێ ره‌ ژ بۆ ئەو كه‌سێن هاتینه‌ گرێدان ژ ژیانا قومارێ یا خه‌یالی ب ئاوایه‌كی هێسانی له‌یستنا وێ ده‌رفه‌تێك هات ده‌ستخستن ده‌ركه‌تیه‌ هۆلێ.

د ئەنجاما وێده‌ د ده‌مێن داویده‌ هه‌ركو دچه‌ هێژمارا وێ زێده‌ دبه‌. یاكو بناڤێ “ۆنلİنه‌ قومارچİ” یاكو گرێدانێ دده‌ چێكرن ده‌ركه‌تیه‌ هۆلێ. دسه‌ریده‌ كه‌سێن ب قومار و باهیسێ ڤه‌ هاتی گرێدان د رۆژا مه‌ده‌ هێژمارا وان ب دانا دیاركرن كو ب هه‌زاران زێده‌تره‌. ل سه‌ر ئێنته‌رنه‌تێ ب ئالكاریا سایفایێن دكشینن له‌یستكان. ئە‌ڤ وه‌بسیته‌یێن خه‌ملی یێن هاتین ئاماده‌كرن به‌س خوه‌سته‌كا وان ئەڤ كه‌سێن ب قومارێڤه‌ هاتی گرێدان ره‌ قومارێ دله‌یزن و په‌ره‌ قه‌زه‌نچ بكن. یێن هه‌ر قه‌زه‌نچ دكن ئافرێنه‌رێ سته‌یانین, یێن كو وندا دكن ژی له‌یستۆكڤانین. هه‌یا لسه‌ر ڤان وه‌بسیته‌یان كه‌سێنكو قه‌زه‌نچكرین و په‌ره‌یێن خوه‌ نه‌ستاندن نه‌زانین وێ گازندێ ل كوده‌رێ بكن ژی گه‌له‌ك ده‌ردكه‌ڤن ل پێشبه‌ر مه‌.

- برێز هون وه‌كه‌ ئەنجام, لگۆری وه‌ چاره‌سه‌ریه‌ك چاوان پێویست یانژی ئەله‌قه‌یه‌ك چاوان ژ بۆ جڤاكێ پێویسته‌؟

-به‌لێ ئەم ب ئاوایه‌ك ئەنجام دكارن بڤی ئاوایی بنرخینین.

كه‌س, پرسگرێكێن خوه‌ ل جهێن نێزكده‌ هلبژارتن یانژ ته‌ڤلی بونا ب نه‌دیاربونێ زێده‌تر, ئەنجام دگرن رێزگرتن قه‌زه‌نچ دكن جیهانده‌ دخوازن ته‌ڤلبونان بكن قاسی ئاركاریا ئینته‌رنه‌تێ ژبۆ ده‌مۆكراسیێژی قاسی ئالكاریا ده‌مۆكراسیێ ژبۆ ئێنته‌رنه‌تێ گرینگه‌. خه‌له‌ت رێڤه‌برنا گه‌ل و زانستێن خه‌له‌ت یێن ئینته‌رنه‌تێده‌ لبه‌ر چاڤره‌ ده‌رباس كرن به‌س ب هێڤیا ده‌سهلاتداریا سیاسی ڤه‌ نه‌راسته‌ هاتیه‌ دیاركرن. دڤێ مژارێده‌ ژبۆ زانیاران ره‌وشه‌نبیران و جڤاكا سڤیل گه‌له‌ك كار و ئەرك دكه‌ڤن لسه‌ر ملێ وان ل هه‌مبه‌ری بنگهێ هزرنێ ئازادی و ده‌مۆكراتك ل جهێ ئینته‌رنه‌تێده‌ هه‌ری زێده‌ وه‌بسیته‌یێنكو نه‌ته‌وپه‌ره‌ستێیێده‌ دگرن ده‌ست. زێده‌بونا ڤان د جیهانێده‌ د گه‌لده‌ ترسه‌كی دده‌ ژیانكرن د ده‌مێ داویده‌ د وه‌بسیته‌یێن ئینته‌رنه‌تێده‌ زێده‌بون تێ دیتن. هێژمارا سه‌رلێدانان هه‌ركو دچه‌ زێده‌ دبه‌ یا ڤان وه‌بسیته‌یان دبن ناڤێ ناسنامه‌یا كوردیتیێ هه‌ڤسه‌نگی و هه‌ڤره‌بوینا گوروبێن خوه‌جه د بنگه‌هده‌ جه گرتینه‌. ژبۆ وه‌لاتێ مه‌ ترسه‌كی دده‌ ئاڤاكرن.